long não cứu voi và giúp Hollywood làm phim
ngày nay long não đã không còn nổi tiếng, nhưng chất thơm này là nguyên liệu quan trọng trong sản xuất công nghiệp phương tây - phần lớn xuất xứ Đài Loan bấy giờ là thuộc địa Nhật Bản
độc quyền long não Đài Loan đã mang lợi nhuận lớn cho chính phủ Nhật Bản nhưng khai thác môi trường và ảnh hưởng người bản xứ là không nhỏ
Nhật Bản nắm độc quyền loại vật liệu công nghiệp quan trọng ấy đã đánh động các cường quốc phương tây tìm vật liệu thay thế
phải đến khi việc tổng hợp nhân tạo được thành công thì phương tây mới phá vỡ thế độc quyền cây long não ở Đài Loan
Long não
long não là chất rắn kết tinh màu trắng hoặc trong suốt giống như sáp có mùi thơm hăng mạnh
nguồn gốc [từ nguyên học] của từ "long não" xuất phát từ ngôn ngữ người Nam Đảo [Austronesia] là "kapur"
cây long não là một cây thường xanh với nhiều chủng loài: ta bong tróc phần gỗ và lá, rồi đem hấp như hấp bánh bao [xiaolongbao - tiểu long bao]
ban đầu, long não được sử làm thuốc chữa bệnh và thuốc đuổi côn trùng: ngày nay đã có thuốc Salonpas
đầu thập niên 1850 long não bắt đầu phổ biến để sản xuất nhựa celluloid
các nhà sản xuất sử dụng nhựa celluloid để làm màu ngà trong những đồ vật như bi-a và bóng bàn
nhựa celluloid không chỉ giúp cứu mạng nhiều động vật da dày (voi, tê giác) mà còn cả môn thể thao
ngành bi-a cần vật liệu thay thế ngà voi đến mức đã treo thưởng 200 000 đôla cho khám phá ấy - tuy nhiên có vẻ như nó đã không được John Wesley Hyatt nhận giải, người đã tối ưu kinh tế công đoạn sản xuất celluloid
sau đó, nhựa celluloid được sử dụng để làm phim ảnh nhờ đặc tính vừa để sản xuất được hình ảnh phim vừa dẻo có thể cuộn lại thành ống cuộn [phim] - cần thiết để làm phim dài
nhờ nhựa celluloid mà ngành phim bấy giờ mới khả thi kỹ thuật
Hollywood trở nên nổi tiếng và nhựa celluloid phất theo cùng với long não được sử dụng để sản xuất ra nó
nhược điểm của celluloid thì hiển nhiên là dễ bắt lửa: sẽ tự cháy bùng lên khi gặp nhiệt độ hơn 150 độ C - trở ngại vì những máy chiếu [projector] và bóng đèn nóng
năm 1937 vụ cháy hầm công ty Fox đã thiêu rụi phần lớn kho phim câm của hãng, và năm 1965 vụ cháy tương tự cũng xảy ra cho hãng MGM
người ta từng sử dụng nhựa celluloid làm cổ cồn áo, dựng cổ áo cho thẳng: người mặc phải cẩn thận khi hút thuốc và châm lửa - dân gian xuất hiện câu nói "đừng để quá nóng dưới cổ áo" [đừng nóng - nguôi giận đi mà]
thập niên 1930 long não được sử dụng 80% cho làm nhựa celluloid và phim ảnh, chỉ 10% làm thuốc, 6% cho những buổi lễ tôn giáo và còn lại làm nhiều thứ khác, ví dụ thuốc súng
Bóc lột và xung đột
cây long não là cây có từ lâu ở Đài Loan nhưng những lùm cây cổ thụ lớn thì đã biến mất hoặc không thích hợp sử dụng: địa điểm duy nhất sót lại những cây thích hợp để làm long não chất lượng công nghiệp [industrial grade] là rừng đông bắc
thổ dân Đài Loan đã nhận thấy đặc điểm làm thuốc và mùi đặc trưng của cây nên đã thờ phụng cây long não
thương gia Trung Quốc đến Đài Loan thế kỷ 15 cũng nhận thấy đặc điểm quý giá của cây và đã xuất khẩu long não về đại lục để bán
khi hoàng đế nhà Thanh chiếm đảo thập niên 1680, xung đột lớn ở biên giới những khu vực đông bắc của đảo đã xảy ra
dân định cư người Hán đã đẩy thổ dân Đài Loan khỏi nơi ở vào sâu trong đất hoang: thổ dân đã xây những bếp lớn nấu nướng và xử lý cây long não thành vật liệu sau cùng - mùi rất nồng nặc và dễ bị tấn công
nở rộ thương mại long não đã làm tăng thêm những xung đột: phần vì muốn xoa dịu căng thẳng, phần vì muốn được chia phần, triều đình nhà Thanh tuyên bố độc quyền long não đầu tiên ở Đài Loan đầu thập niên 1700 - thi hành bằng bạo lực
năm 1720 ghi chép kể lại 200 người bị kết tội buôn lậu long não và bị chém đầu
thập niên 1850 nhựa celluloid và quan hệ với long não được khám phá: thương gia phương tây đổ đến Đài Loan khai thác rừng long não - mới đầu người Mỹ nhanh chân được nhà Thanh nhượng bộ cho thương mại xuất khẩu long não
người Mỹ nạo vét cảng, xây một ngọn hải đăng và chống trả những cuộc tấn công của thổ dân giận dữ vì khai thác rừng trong vùng
87 thuyền chở gỗ long não đã khởi đầu một ngành công nghiệp Mỹ lớn mạnh
Townshend Harris đại sứ đầu tiên của Mỹ đến Nhật Bản đã thúc giục chính phủ Mỹ mua đảo Đài Loan từ nhà Thanh để đảm bảo nguồn cung long não lời lãi - ý tưởng chưa bao giờ được nghiêm túc cân nhắc vì nội chiến Mỹ đang diễn ra
Nhật Bản
năm 1895 Nhật Bản mua đảo từ hoàng đế nhà Thanh và tìm cách biến đảo thành thuộc địa nông nghiệp và tài nguyên thiên nhiên
chính phủ Nhật thông qua một sắc lệnh bố trí lại quyền kiểm soát độc quyền long não cho một hiệp hội [bureau] những hàng độc quyền, cùng với đồ uống có cồn và thuốc lá
giá bán long não tự nhiên bắt đầu tăng, gấp đôi trong những năm sau cải cách này
đương nhiên mục đích chính của độc quyền là tối đa hoá doanh thu và vắt sữa thị trường: Nhật Bản đã mắc nợ lớn từ chiến tranh Nga-Nhật - nhưng còn lý do nữa phải quy định việc khai thác
cây long não lớn chậm: ít nhất 45 năm để đạt tuổi khai thác - chính phủ Đài Loan trồng cây mới mỗi cây chặt xuống, chỉ năm 1909 đã trồng 5.6 triệu cây long não, nhưng thời gian lớn dài sẽ rủi ro cho tương lai ngành nếu không có hình thức can thiệp và quy định chính phủ
Nhật Bản đại chiến thổ dân
năm 1899 xung đột với thổ dân leo thang: sản lượng long não đã tăng từ quy mô những doanh nghiệp nhỏ lẻ thành những công ty đa quốc gia - thế độc quyền là việc kinh doanh lớn của chính phủ và chính phủ cần bảo vệ công nhân khai thác rừng long não
chính phủ thuê 1500 lính bán quân sự đóng ở biên giới Nhật Bản-thổ dân bản xứ [indigenous]
nhiều bộ lạc quanh vùng đã liên minh thành một đội quân và đánh du kích những người khai thác gỗ
năm 1896 đã có 62 người chết vì thổ dân tập kích
năm 1898 con số đã là 557 người chết và 134 người bị thương - tập kích diễn ra gần như hằng ngày
năm 1900 nổ ra khởi nghĩa thổ dân ở khu vực ngày nay là quận Đại Khê thành phố Đào Viên
địa bàn Đại Khê có dòng sông Đại Hán chảy qua nên dễ dàng vận chuyển cây khai thác, nhưng Đại Khê cũng nhiều thổ dân Atayal định cư lại
người Atayal nổi tiếng khả năng chiến đấu và truyền thống săn đầu người: nếu một nam chiến binh mang về được một đầu người từ trận cướp phá thì sẽ được một hình săm lên mặt
phụ nữ Atayal được săm lên mặt nếu thể hiện kỹ năng may vá đẹp [exemplary] - cũng tự hào không kém
người Nhật Bản tập hợp quân đội ở Đại Khê để "bình định" đất của người Atayal: hai nhóm Atayal đã liên minh kháng cự cuộc xâm lược và tự vũ trang súng - hai bên đụng độ tháng 8 năm 1900
quân xâm lược Nhật Bản 400 người hành quân vào một làng lớn nhưng chiến binh Atayal tấn công: kẹt trong thế gọng kìm, quân Nhật phải rút lui
hôm sau quân Nhật mang pháo đến bắn phá bộ lạc để thổ dân phải quy phục, nhưng một đội 200 chiến binh đã mai phục và buộc quân Nhật rút lui
người Atayal ở Đại Khê không thể chiến thắng trong dài hạn nhưng những cuộc tấn công du kích đã buộc quân chính quy Nhật Bản rút lui: phải mất nhiều năm pháo kích, phong toả kinh tế và hối lộ mới bình ổn được quan hệ giữa người Nhật Bản và thổ dân
Thoái trào của ngành long não
long não tự nhiên có giá cao đã tạo động lực tìm vật liệu tổng hợp hoặc thay thế tự nhiên khác khắp thế giới để tìm cách phá vỡ thế độc quyền của Nhật Bản
mới đầu các nhà công nghiệp tìm nơi khác trồng cây long não: đồn điền khởi nghiệp ở Sri Lanka, Indonesia, Ai Cập, Ý, Tây Ban Nha và Úc
ở Mỹ đã có nỗ lực trồng cây long não ở Florida, Texas, Louisiana và California - đều không khả quan
cây long não Đài Loan được mang đến thuộc địa Mauritius bấy giờ nhưng năng suất không đủ để mang lại hiệu quả kinh tế: 10% không phát triển lên được long não có thể sử dụng - cây long não ở nơi mới cho ra một dạng long não không thích hợp cho công nghiệp
ngay trước khi thế chiến 1 bùng nổ, một nỗ lực long não tổng hợp đã thành công: từ một tiền chất [precursor] hoá học của nhựa thông [turpentine] gọi là "pinene" - có thể làm được từ cây thông đầy rẫy ở Mỹ
tuy nhiên công đoạn hoá học này mới đầu phức tạp và đắt đỏ: nhiều bước, phụ phẩm [by-product] không thể tái chế (gây hại môi trường) và phải tinh chế thêm mới tách ra được chất long não mong muốn - cho nên chất tổng hợp không hoàn toàn chiếm được thị trường
nhưng dù sao, công ty Schering ở Đức bắt đầu đẩy sản lượng long não tổng hợp: làm ra 600 tấn mỗi năm - phá vỡ thế độc quyền và hiệp hội độc quyền Nhật Bản [monopoly bureau] buộc phải giảm giá
long não tự nhiên vẫn có vị thế vững chắc trên thị trường: bán giá 3.55 đôla một pound
năm 1930 công ty DuPont của Mỹ cùng những nghiên cứu sinh Liên Xô khám phá được nhựa thông có thể trực tiếp chuyển hoá thành long não nhờ sử dụng một xúc tác: một hoá chất thêm vào để biến đổi một chất hoá học thành chất khác mà bản thân hoá chất thêm vào không bị ảnh hưởng - xúc tác ấy là Fullers Earth một loại đất sét khô chủ yếu cầu tạo từ nhôm magie silicat, tên gọi xuất phát từ công dụng loại bỏ bụi bẩn và dầu trên len, công nhân nhà máy lọc len được gọi là "fuller" sẽ bôi chất này lên len
sau này xúc tác được đổi sang titani đi-ôxit để cải thiện yield của công đoạn
một nhà máy ở New Jersey trên sông Delaware đã khởi nghiệp và làm 4.5 triệu pound long não nhân tạo: giá bán tụt còn 0.44 đôla mỗi pound năm 1944
Kết
thập niên 1960 ngành phim đổi sang phim nhựa Acetate [cellulose acetate]
thập niên 1920 ngành bóng bi-a đã đổi sang dùng nhựa bakelite
ngày nay celluloid chỉ còn phổ biến cho nhạc cụ như cái gẩy đàn [guiter pick]
long não vẫn dùng làm thuốc đuổi côn trùng
đầu thập niên 1930 trước thềm cuộc cách mạng chất tổng hợp, các chuyên gia Nhật Bản tính rằng rừng long não Đài Loan vẫn còn 75 năm dự trữ cho thị trường, với điều kiện nhu cầu vẫn cao
bảo tàng quốc gia công viên Nanmen ở Đài Bắc từng là nhà máy chế biến long não lớn nhất thế giới
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét