Mỹ, bang Colorado thử bom hạt nhân để khai thác dầu đá phiến

ngày 10 tháng 9 năm 1969 cách 10.5 km về phía nam Rulison, Colorado đã có một quả bom hạt nhân 40 kilo tấn phát nổ sâu dưới lòng đất của bình nguyên Piceance

bia tưởng niệm dự án Rulison ngày 10 tháng 9 năm 1969 đặt ngoài thị trấn Parachute bang Colorado
thiết bị nổ, mạnh gấp 2 lần bom ném xuống Hiroshima, có sức công phá tương đương 4 vạn tấn TNT, là thử nghiệm sáng tạo để khai thác khí đốt , hứa hẹn sẽ tạo việc làm và phát triển kinh tế cho nhiều thị trấn ngoại ô

Judy Beasley sống ở Parachute kể lại: "cảm giác rung chuyển rất chậm, như một dòng chảy năng lượng [dưới đất]"

năm 1970 Lee Hayward, vài cây số gần vụ nổ hơn, đã trả lời tạp chí Look: "cảm giác như đoàn tàu phóng qua hẻm núi" - gia đình Hayward sở hữu đất ở nơi diễn ra thử nghiệm - "vách đá bắt đầu có đá lăn xuống. Như một bộ phim vậy" Hayward nói

năm 1969 Parachute được gọi là thung lũng Grand: bấy giờ vui như trẩy hội, các doanh nghiệp lớn nhỏ đã đến bày bán quà lưu niệm - mặc dù có vài chục nhà hoạt động đến biểu tình phản đối, hầu hết cư dân như Beasley (ảnh dưới chụp ngày 27 tháng 8 năm 2019) di tản ra ngoài từ 3 giờ chiều vì sợ mảnh vỡ sẽ phá các toà nhà. Người ta dựng rào chắn đường: chật ních phóng viên, công chức, nhà khoa học, dân biểu và quan sát viên quốc tế đã đến chứng kiến ở nơi mà hiện nay là xa lộ liên tiểu bang 70

Beasley nhớ lại: "chúng tôi quá hiếu kỳ.Thực may mắn là đã không ai bị thương".
sau vụ nổ, một số ống khói đã bị văng gạch, trong đó có nhà của Beasley, trong bếp đã rơi vài lọ dưa muối

nhiều cặp vợ chồng sống cách đó 8 km đã chạy đến xem. Vợ của William Rankin trả lời báo Associated rằng họ đã định bế chó lên ôtô [station wagon] và đi "cắm trại dưới đồng ngô"

Thoạt nhìn thì đây không phải công dụng của bom nguyên tử
ngày nay phổ biến trụ máy khoan và dầm đỡ giếng: hạt Garfield và Mesa, cùng với quận Weld dãy núi Front, đã thành công xưởng năng lượng nhờ tiến bộ trong khoan định hướng ngang và thuỷ lực cắt phá - một công đoạn sẽ buộc nước, cát và chất hoá học xuống dưới lòng đất để khai thác nhiên liệu hoá thạch bên dưới.
thập niên 1950 thì ý tưởng là dùng bom

ngày 14 tháng 8 năm 1969 thiết bị nổ hạt nhân 40 kilo tấn của dự án Rulison được đưa xuống hố sâu 2500 mét
dự án Rulison thuộc chương trình Plowshare của chính phủ: là nỗ lực tập trung vào ứng dụng hoà bình và thương mại của nổ hạt nhân sau thế chiến 2

Robert H.Campbell (bên phải) và nghị sĩ Craig Hosmer bang California viếng thăm miệng giếng ở công trường dự án Rulison
Scott Kaufman nói: "họ coi Rulison là lựa chọn để làm dầu đá phiến sẽ rẻ hơn, hiệu quả hơn và do đó các công ty cộng tác vào nỗ lực ấy sẽ kiếm được nhiều tiền hơn"

tiến sĩ Robert H.Campbell (bên trái) là giám đốc thực hiện dự án Rulison
công ty dầu khí Austral trụ sở Houston bang Texas và tập đoàn CER Geonuclear đã đầu tư 90% trong khi uỷ ban năng lượng nguyên tử liên bang, nay đã là bộ năng lượng Hoa Kỳ, đầu tư nốt phần chi phí còn lại

sách xuất bản năm 2013
trong kho lưu trữ ở Rifle Branch của thư viện hạt Garfield, ta có thể tìm thấy một tờ quảng cáo cảm ơn cộng đồng: trong đó, giám đốc và chủ tịch của Austral căn bản đã hào hứng về triển vọng

"chúng tôi tự hào là thành viên thường trực của cộng đồng này, và trong nhiều năm tháng sắp tới, chúng tôi sẽ nỗ lực hết sức để làm láng giềng tốt và xứng đáng với ủng hộ hào phóng của các bạn. Chúng tôi tự tin - rằng một khi chương trình tiến triển - chúng tôi sẽ sản xuất được khí đốt từ mỏ Rulison bằng cách kích thích [stimulate] hạt nhân, thật an toàn và tiết kiệm, để đưa lợi ích đến cho cộng đồng, bang và quốc gia"

Rulison không phải nỗ lực đầu tiên sử dụng sức mạnh hạt nhân để khai thác dầu khí. Dự án Plowshare đã thử ý tưởng ở New Mexico. Dự án Gasbuggy sử dụng bom nhiệt hạch 26 kilo tấn chôn sâu 1280 mét nhưng kết quả quá nhiều ô nhiễm phóng xạ. Các nhà khoa học làm Rulison đã hi vọng rằng sử dụng phân hạch hạt nhân sẽ sản sinh ít đồng vị triti phóng xạ hơn so với hợp hạch. Vụ nổ ngày 10 tháng 9 đã không thải bức xạ vào không khí và kết quả ban đầu cho thấy thành công

thử nghiệm tiếp theo sẽ vào ngày 17 tháng 5 năm 1973 là ba quả bom to hơn ở hạt Rio Blanco cách Rifle 56 km về phía tây bắc

Cư dân ngày nay
ngày nay vụ thử Rulison hầu như đã bị lãng quên: một bia tưởng niệm đặt ngửa đằng sau một hàng rào có cắm biển "Cấm vào" - giống như năm 1969, bề mặt bình địa [surface ground zero] thuộc sở hữu tư nhân

Coreen Hamilton sở hữu 26 mẫu Anh đất nơi có địa chấn vụ nổ đã lan bên dưới: chủ cũ đã xây dựng một nhà gỗ nhỏ, nơi Hamilton đang sống sau khi mua lại hè năm ngoái.
Hamilton nói: "vẫn còn trang thiết bị sót lại. Kia là dây cáp." bà chỉ vào dây nguồn điện màu đen thò ra trên đống bụi - "có một dàn đỡ" bà chỉ vào một tấm bê tông, nơi từng để máy phát điện

Hamilton chọn mua mảnh đất vì phong cảnh: những lùm cây dương lá rung và bụi cây sồi chìa ra giữa những vách đá sa thạch thẳng đứng - gà tây và nai sừng tấm thường đi ngang qua đến rạch Battlement gần đó uống nước

cửa trước nhà Hamilton chỉ cách hàng rào nổ Rulison có 82 mét - Hamilton nói: "chuyên gia bất động sản đã tư vấn 'tôi biết bà thích ngôi nhà và cảnh vật. Nhưng bà cần cân nhắc',"

mẫu xét nghiệm nước mới nhất được bộ năng lượng lấy kiểm tra đã không cho thấy phóng xạ. Chính quyền nói rằng phóng xạ chưa bao giờ bị phát hiện trong mẫu đất gần dự án Rulison, trước hay sau vụ nổ.
Hamilton nhớ lại: "ở vùng Denver của khu bảo tồn Rocky Mountain Arsenal người ta còn xây nhà. Hiện nay ở đó họ vẫn tìm thấy phóng xạ ở vài nơi. Cho nên chỗ này vẫn tốt chán"

nhưng tại sao lại phân hạch nguyên tử dưới lòng đất nơi đây?
Judith Hayward nói: "hồi ấy là năm 1969 suy thoái kinh tế khu vực". Lee chồng bà, nay đã mất, kể rằng cha ông Claude Hayward được công ty dầu khí Austral hứa trả một khoản trợ cấp hằng tháng sau khi khí đốt bắt đầu được khai thác - nhưng tiền đã không đến

"nhiều năm, chúng tôi được kể rằng dầu đá phiến ở nơi đây sẽ khôi phục kinh tế trong vùng... nhưng đã không xảy ra" - Claude trả lời báo Houston Chronicle tháng 9 năm 1969 - "chúng tôi gặp khó khăn. Thanh niên đi xa đến thành phố. Người già ở lại hi vọng"

Bom đã không bùng nổ kinh tế
kinh tế vẫn khó khăn ở Parachute: dân số đã hơn 1000 trong hơn một thập kỷ - ngành dầu khí không hiện hữu, mà chỉ có 5 phòng phát thuốc cần sa

Judy Beasley cùng chồng đã phục vụ 32 năm trong nhiều văn phòng thành phố ở thị trấn Parachute, có cả văn phòng thị trưởng, nói: "người ta bực dọc với dầu đá phiến. Rulison là dự án khai thác fracking lớn".
từ năm 1969 thị trấn đã có cả bùng nổ và suy thoái: năm 1982 ExxonMobil rút khỏi dự án dầu đá phiến 5 tỷ đôla trong vùng - hơn 2000 việc làm đã biến mất

từ năm 1970 đến 1971 công ty dầu khí Austral sử dụng một giếng re-entry để thử nghiệm và đốt khí thiên nhiên: mẫu thử bị phát hiện là ô nhiễm phóng xạ nhỏ nên đã bị ngừng - công ty dừng vì thị trường từ chối giếng Rulison, nhưng một mỏ khí đốt lớn hơn vẫn còn dưới lòng đất và việc phát triển thông thường đã tiếp tục

mặt cắt của hố trũng nổ Rulison: văn phòng quản lý di sản của bộ năng lượng Hoa Kỳ xuất bản tháng 11 năm 2018
dữ liệu của uỷ ban dự trữ dầu khí Colorado [COGCC] đã cho thấy một số giếng đang khai thác ở gần đấy. Coreen Hamilton (ảnh dưới bên trái) đã thấy nhiều xe tải qua những đường trên núi cao khi bà viếng thăm những mỏ phía nam nhà mình

ngoài 47 năm đều đặn thử mẫu nước, Jalena Dayvault của phòng quản lý di sản, quản lý công trường dự án Rulison, nói một số giếng khí đốt cũng được kiểm tra mẫu trong vòng bán kính 1.6 km quanh hiện trường vụ nổ

Dayvault nói: "tần số thử mẫu là dựa theo sản lượng khai thác của giếng. Cho nên chúng tôi có thể, ban đầu kiểm tra hằng tháng, và sau bớt xuống hằng quý. Đều phụ thuộc vào sản lượng khí đốt của giếng"

chức sắc bang có chế độ thẩm nghiệm riêng cho những hoạt động khí đốt: giếng đề xuất trong vòng bán kính 800 mét khu vực số 0 sẽ phải họp đặc biệt với COGCC để đánh giá dự án; xa hơn sẽ chỉ yêu cầu kiểm tra mẫu đất - năm 2017 một số quy định đã nới lỏng sau hàng thập kỷ thẩm nghiệm cho thấy kết quả âm tính

Ben Tipton và vợ Sharon phản đối thăm dò nhiên liệu gần khu dân cư cộng đồng nghỉ hưu Battement Mesa, nói: "họ nên đặt trạm giám sát thường xuyên ở ngoài đó".
tập đoàn Ursa Resources đã hoàn thiện giai đoạn 1 của dự án ở Battement Mesa và đã đề xuất những công đoạn sau cho dự án vùng lâu dài hơn, nhưng chưa thực hiện

Tipton nói: "chính phủ liên bang đã gây chuyện. Họ không nên thoái thác trách nhiệm" - năm 2020 bộ năng lượng Hoa Kỳ đã làm ngược lại và sẽ "cắt giảm lớn" tần số kiểm tra mẫu nước gần Rulison.
Dayvault nói: "chúng tôi vẫn có thể thu thập một số mẫu cho các chủ nhà hoặc ai đó sẽ cần"

Judith Hayward chia sẻ những lo ngại dầu khí mà hàng xóm láng giềng đã nói với bà. Từ đầu thập niên 2000 Judith đã góp ý khi liên minh cư dân thung lũng Grand đâm đơn kiện các nhà làm luật bang lên toà án tối cao Colorado về kế hoạch phát triển dầu khí gần dự án Rulison.
sống suốt hai thập kỷ với chồng Lee ở đất dự án, Hayward nói: "tôi không tin là có bức xạ" nhưng bà vẫn không có ý cho thuê quyền khai khoáng mình đồng sở hữu với các thành viên gia đình, bên dưới bề mặt khu vực số 0, cho phát triển dầu khí

"dự án nên dẹp đi vì những gì họ đã làm phía dưới lòng đất" Hayward nói.
chính phủ liên bang đã có lệnh hạn chế: trên 40 mẫu Anh xung quanh vụ nổ, các công ty bị cấm đào sâu hơn 1800 mét - hốc bom ở dưới một hầm sâu 2568 mét, theo thông tin in trên bia tưởng niệm khắc năm 1976.
Coreen Hamilton nói: "vỏ chai, lon bia, giấy gói... họ vứt bừa bãi" - về khách thăm quan lẻn vào đất của bà chụp ảnh bia tưởng niệm dự án Rulison, bia tưởng niệm quá nhỏ nên khách phải trèo rào vào mới thấy rõ, cho nên Coreen muốn bộ năng lượng Hoa Kỳ làm tấm biển to hơn để người ta có thể đọc từ ngoài rào chắn

rất nhiều khách thăm quan, một số đến nhà Coreen hỏi về bia tưởng niệm. Một hôm có cháu nội/ngoại của một nhà khoa học Rulison đến xem nơi ông/bà từng làm việc cách đây nửa thế kỷ.
Hamilton nói: "Họ nói gì tôi cũng mặc kệ. Tôi chỉ ngồi nghe".
năm 1974 Colorado sửa đổi hiến pháp: yêu cầu chấp thuận của cử tri trước khi kích nổ thiết bị hạt nhân - cho nên Colorado là tiểu bang duy nhất nơi người dân giữ quyền cho phép cả sắc thuế mới lẫn bom hạt nhân