Trung Quốc và cha mẹ hổ

giới thiệu sơ lược về hai cách nuôi dạy con của “mẹ hổ” châu Á và “mẹ sói” phương Tây

“Mẹ hổ” châu Á
Phương pháp dạy con kiểu “mẹ hổ” xuất phát từ cuốn hồi ký “Khúc chiến ca của mẹ hổ” (Battle Hymn of the Tiger Mother) của Amy Chua - nữ giáo sư khoa Luật người Mỹ gốc Hoa đang công tác tại Đại học Yale. Quyển sách ra đời năm 2011 đã làm dấy lên nhiều tranh luận về cách nuôi dạy con của người châu Á nói chung và người Trung Quốc nói riêng. Đây là hồi ký về hành trình dạy hai cô con gái (Sophia và Lulu) của bà Amy Chua. Hiện con gái Sophia của bà Chua đã tốt nghiệp Đại học Harvard danh giá và đang làm việc tại trường Luật Yale, còn Lulu là sinh viên ngành lịch sử của Harvard.
Để các con có thành tích học tập tốt và chơi nhạc giỏi, từ nhỏ bà đã hình thành việc giáo dục nghiêm khắc với hai con, buộc chúng phải răm rắp tuân theo nội quy gia đình do bà đặt ra. Trong đó có 10 điều bà bắt buộc các con không được làm trái ý gồm: cấm qua đêm ở nơi không phải nhà mình; cấm xem phim; cấm tham gia các hoạt động ngoại khóa ở trường; cấm chơi game, chơi máy tính; không được oán trách hay tức giận những điều bị cấm; không được tự chọn những hoạt động ngoại khóa trong trường (mà phải do mẹ chọn); tất cả các điểm sát hạch, điểm thi phải được mức A (mức cao nhất); trừ môn thể dục và sân khấu, thành tích các môn khác phải đứng nhất lớp; trừ piano và violon, không được chơi nhạc cụ khác.
Chính vì theo đuổi quan điểm đó mà Amy Chua luôn gây áp lực học hành cho con cái, những khi các con luyện tập không đạt yêu cầu bà đề ra, bà không tiếc lời mắng mỏ, la hét, thậm chí xúc phạm, lăng mạ chúng. Cách “mẹ hổ” Amy Chua thực hiện với các con tương tự như cách dạy con kiểu độc đoán – theo phân loại của Baumrind (1971)
Theo lý thuyết về tư duy phát triển của nhà tâm lý học Carol S. Dweck (2006) nói rằng, nếu cha mẹ luôn chỉ trích con cái khi chúng thất bại và chỉ dành lời khen cho con khi chúng đạt thành tích tốt thì con sẽ sợ thất bại, không dám vượt ra khỏi vùng an toàn của bản thân, không dám thử thách bản thân. Nếu mắc sai lầm, trẻ sẽ ngay lập tức coi đó là giới hạn của mình, mình là kẻ thua cuộc và không dám đứng lên nữa.
Đồng thời, với những áp lực từ một phía của cha mẹ còn có thể tạo nên rào cản lớn trong mối quan hệ giữa cha mẹ và con cái, khiến đứa trẻ sẽ cảm thấy có một áp lực vô hình khi bước chân về nhà, dễ sản sinh tâm lý sợ hãi khi tiếp xúc với cha mẹ mình.

“Mẹ sói” phương Tây
Trong tự nhiên, sói là loài động vật có tính hiếu kỳ mạnh, chúng không bao giờ coi bất cứ điều gì là đương nhiên, mà có khuynh hướng tự mình khám phá và thể nghiệm. Thế giới tự nhiên mê hoặc và mới mẻ sẽ mãi mãi khiến chúng ngạc nhiên sửng sốt. Con sói luôn có hứng thú với hoàn cảnh xung quanh, chúng có thể liên tục phát hiện thức ăn, đoán biết nguy hiểm, nhờ thế mà có khả năng sinh tồn mạnh mẽ.
“Mẹ sói phương Tây” là cụm từ dùng để chỉ phương pháp dạy con chú trọng đến việc để trẻ tự khám phá bản thân thông qua khám phá thiên nhiên và các hoạt động trải nghiệm. Đồng thời, phương pháp này cũng tương đồng với phương pháp dân chủ - theo phân loại của Baumrind.
Ở lối dạy con này, cha mẹ sẽ khen ngợi ngay cả khi con có những điểm chưa tốt, cân nhắc lựa chọn từ ngữ để tránh làm đứa trẻ bị tổn thương. Phụ huynh luôn khuyến khích con khám phá cái mới, dạy cho trẻ cách chào đón thất bại, đưa ra chỉ dẫn theo từng bước nhỏ để con đi đúng hướng. Là một đặc tính của lối dạy con dân chủ, cha mẹ phương Tây nhấn mạnh tính công bằng trong giao tiếp, cởi mở thể hiện tình cảm với con cái kể cả khi chúng lớn. Những điều trên sẽ giúp trẻ cảm thấy được tôn trọng, an toàn và tin tưởng hơn.
Theo nghiên cứu của tiến sĩ Rebeca – Đại học kỹ thuật Nanyang (Singapore, 2006) cho thấy trẻ được dạy theo cách này có sự tự tin vào năng lực bản thân, nhanh chóng thích ứng với môi trường xã hội hơn

Đòi hỏi và đáp ứng - thước đo phụ huynh phương tây
phong cách phụ huynh có thể được nhìn nhận dưới 2 khía cạnh: đòi hỏi và đáp ứng
đáp ứng [responsiveness] là về mức độ ấm áp mà cha mẹ thể hiện cho con cái, cha mẹ chấp nhận hành động và niềm tin của con cái...
đòi hỏi [demandingness] là về mức độ kiểm soát mà cha mẹ tìm cách giám sát con cái và mức độ kỳ vọng những chỉ tiêu trưởng thành
cha mẹ được đo lường trên 2 khía cạnh đo lường ấy, có thể chia ra các loại cha mẹ là:
ví dụ một phụ huynh chối bỏ và bỏ bê [neglecting] là người có đòi hỏi thấp và đáp ứng thấp
một phụ huynh độc đoán [authoritarian] là người đòi hỏi nhiều nhưng đáp ứng thấp
phụ huynh nuông chiều [indulgent] là người đáp ứng nhiều nhưng đòi hỏi thấp
phụ huynh có uy quyền [authoritative] là người đòi hỏi nhiều và đáp ứng cũng nhiều

Trung Quốc và văn hoá phụ huynh
những ý tưởng Khổng giáo đã ảnh hưởng lên phong cách phụ huynh ở Trung Quốc, bên cạnh những nhân tố kinh tế và văn hoá, với áp lực của thời hiện đại - xã hội và gia đình Khổng giáo đã tạo những áp lực không xuất hiện trong thước đo hàn lâm phương tây
ví dụ người Khổng giáo sẽ nghĩ đến tập thể hơn, ưu tiên gia đình hơn cá nhân - phong cách phụ huynh châu Á sẽ ít giáo dục khả năng tự chủ [autonomy] hơn mà tập trung vào học thuật, ít thể hiện sự yêu thương ra ngoài mặt hay lời nói, và chấp nhận sử dụng biện pháp đánh đòn vật lý và bắt buộc tuân thủ khắt khe
để giải thích hiện tượng trên, người ta lục sách vở Khổng giáo và tìm được từ "guan" nghĩa đen là "quản trị" [govern] có thể hiểu theo nghĩa tích cực là "yêu thương" "quan tâm": nếu yêu ai và muốn điều tốt xảy ra thì cần quản lý đường đi của người mình yêu thương - truyền thống Khổng giáo là người cao tuổi chịu trách nhiệm dạy bảo, uốn nắn và quản lý
truyền thống Trung Quốc coi "guan" xuất phát từ yêu thương nhưng phương tây thì coi ấy là độc đoán, kiểm soát và có chút quân phiệt
cho nên các nghiên cứu sinh đã đề nghị thêm khái niệm phương tây là "đào tạo" [train]: phong cách dạy dỗ trẻ ở trường học và tham gia những hoạt động được xã hội chấp thuận - phụ huynh sẽ được bạn bè tôn trọng nếu dạy dỗ con cái nên người
phần lớn người trưởng thành hiện nay ở Trung Quốc đã lớn lên với cha hổ, mẹ hiền: đặc điểm gia đình truyền thống xuất phát từ ý tưởng Khổng giáo - rằng người cha lãnh đạo làm chủ gia đình, duy trì kỷ cương, ra quyết định lớn và có thẩm quyền ở một mức độ chấp nhận được - mẹ thì quản lý công việc gia đình, theo quyết định của cha và chú ý đến sức khoẻ và giáo dục của con
từ cuối thập niên 1970 những xu hướng kinh tế xã hội - chính sách một con, cải cách kinh tế mới - đã thay đổi phong cách phụ huynh Trung Quốc: một nghiên cứu mới đây cho thấy gần đây thì truyền thống cũ đã bớt phổ biến hơn
cha - có lẽ vì bận đi làm, không có thời gian gặp con cái - đã bớt độc đoán hơn, mặt khác thì mẹ - có lẽ vì cần phải duy trì kỷ luật trong nhà - đã nghiêm khắc hơn với trẻ
ví dụ một cuộc phỏng vấn với một cặp phụ huynh như vậy, người mẹ nói: "từ thứ hai đến thứ sáu tôi sắp lịch kín cho con mà không có hoạt động ngoài trời. Cuối tuần thì con có thể nghỉ ngơi, ra ngoài chơi và ăn gì cũng được nhưng tôi sẽ đi kèm. Nhưng con phải bình tĩnh và yên lặng khi đến giờ học. Không thể ảnh hưởng đến việc học... Học không phải chuyện chơi"
người cha nói: "trẻ con thường hiếu động. Nếu đánh đòn thì trẻ sẽ vâng lời nhưng sẽ chịu vết thương tâm lý. Trẻ sẽ sợ bố mẹ và sẽ hành động khác đi khi bố mẹ vắng mặt"
ngoài ra hành vi của cha mẹ cũng tuỳ thuộc giới tính của trẻ, và cách hành xử cũng thay đổi khi trẻ lớn hơn, hoặc khi bố mẹ di cư sang Mỹ hoặc nước phương tây khác thì phong cách phụ huynh cũng có dấu hiệu theo phong cách phương tây
ví dụ một nghiên cứu phụ huynh trẻ học mẫu giáo ở Nam Kinh cho thấy người mẹ coi trọng thành tích học tập nhưng cũng càng lúc càng chú trọng phát triển cảm xúc và xã hội - phản đối quá nhiều bài tập về nhà giáo viên giao cho trẻ và nói về cần thiết trẻ có những kỹ năng giao tiếp và tự chủ
có thể thấy phong cách phụ huynh bị ảnh hưởng bởi bối cảnh văn hoá: ví dụ nếu trẻ lớn lên bị ảnh hưởng tiêu cực bởi mô hình gia đình cũ thì đổi lại trẻ sẽ cố gắng nỗ lực để khi trẻ lớn lên và sinh con thì sẽ tránh cho con cái của trẻ phải chịu những tiêu cực ấy

Kết
liệu phong cách "cha mẹ hổ" có hiệu quả hơn, có tác dụng tạo nên những đứa trẻ giỏi giang hơn hay không? Ai biết
bằng chứng thực tế thường cho thấy "cha mẹ hổ" sẽ làm tệ hơn thành tích học tập của người Mỹ gốc Á nhưng ở Trung Quốc thì kết quả khảo sát thoạt đầu lại có vẻ ám chỉ rằng trẻ có kết quả học tập cao là trẻ đi theo hệ thống gia đình truyền thống với "cha hổ" nghiêm khắc
ta cũng cần nhắc đến yếu tổ như của cải vật chất và nguồn lực của cha mẹ: phụ huynh càng giàu có thì trẻ càng dễ đạt thành tích cao hơn, dù là phong cách phụ huynh nào
cuối cùng, khảo sát cũng không hoàn toàn chính xác: người Mỹ gốc Á đặc biệt nổi tiếng là trải nghiệm những triệu chứng trầm cảm khi đến độ tuổi dậy thì - phụ huynh có thể đòi hỏi mà không miệt thị, có thể kỳ vọng cao mà vẫn không phi thực tế, và đôi khi vấp ngã cũng không sao