siêu máy tính Cray

làm việc ở Control Data Corporation, nhà thiết kế Seymour Cray từng được hỏi về những mục tiêu 5-năm và 1-năm của ông, ông trả lời: "mục tiêu 5-năm là phát triển chiếc máy tính lớn nhất thế giới. Mục tiêu 1-năm là một phần năm của mục tiêu 5-năm"

Seymour Cray con
năm 1925 Seymour sinh ra ở thành phố Chippewa Falls tiểu bang Wisconsin, là con của một kỹ sư xây dựng dân dụng ở một công ty điện địa phương
sau khi phục vụ trong quân ngũ là một thợ điện, Cray theo học trường đại học Minnesota được học bổng của đạo luật G.I. Bill và tốt nghiệp bằng cử nhân kỹ sư điện và bằng thạc sĩ chuyên ngành toán ứng dụng
năm 1950 Seymour làm cho công ty Engineering Research Associates [ERA] ở St Paul tiểu bang Minnesota

ERA
thế chiến 2, hải quân Mỹ tuyển mộ một nhóm người phá mật mã, đội ngũ có tên là Communications Supplementary Activity - Washington [CSAW] bí mật phát triển một cỗ máy phá mật mã hàng hải phát xít, chủ yếu để truy tìm tàu ngầm Đức
thế chiến kết thúc, chính phủ Mỹ cần phá mật mã Liên Xô nhưng bị cắt giảm ngân sách nên đã không đủ tiền giữ những nhân viên cũ; hải quân đã tìm đến nhân viên ngân hàng đầu tư John Parker để khởi nghiệp một công ty vì-lợi-nhuận thuê tuyển nhóm cũ ở mức lương cao hơn, là ERA
nhân viên ERA chủ yếu làm việc bí mật ở một nhà máy tàu lượn cũ, sản phẩm đầu tiên là những máy phá mật mã; nhóm đã sớm chuyển hướng sang máy tính đa dụng, tận dụng công nghệ mới như bộ nhớ trống từ
máy tính ERA 1101 là phiên bản thương mại của một thiết bị đã bán cho một trong những tổ chức tiền thân của NSA
thập niên 1950 có thể coi Minnesota là thung lũng Silicon, nhờ hiện diện của quân đội, nơi đây là trung tâm máy tính hàng đầu Mỹ

Cray
Cray được đề nghị sản xuất hệ thống điều khiển cho máy tính tiếp theo của ERA, chiếc ERA 1103; hệ thống điều khiển sẽ phân tích những chỉ thị của phần mềm thành những bước thực thi
thiết kế hệ thống điều khiển sẽ cần kiến thức đầu-đến-cuối [front-to-back] của cấu thành máy tính, vì phải điều phối tất cả nguồn lực để thực thi chương trình
'being scrayed' là khi ai đó làm không đúng hoặc quá mất thời gian, Cray sẽ giao việc lại và tự làm lấy

Rand
tháng 12 năm 1951 chủ tịch John Parker bán ERA cho công ty máy tính Remington Rand nhưng không nói với nhân viên, làm tức giận những nhân viên chủ chốt như phó chủ tịch vận hành William Norris
Remington Rand là công ty máy đánh chữ và dao cạo râu, càng kỳ lạ vì trước đó Remington Rand đã mua lại công ty máy tính Eckert-Mauchly
J.Presper Eckert và John Mauchly nổi tiếng làm ra ENIAC là máy tính kỹ thuật số lập-trình-được đầu tiên, và EDVAC tiên phong thiết kế máy tính chương trình được-lưu-trữ, nay là nền móng của kiến trúc Von Neumann
Eckert cũng giảng dạy khoá học đầu tiên về máy tính kỹ thuật số điện tử, những bài giảng Moore School giúp phổ cập kiến trúc Von Neumann (không liên quan đến luật Moore)
và UNIVAC 1 nổi tiếng là đã tiên đoán Dwight Eisenhower thắng cử tổng thống Mỹ năm 1952
ERA chấp nhận thương vụ mua lại, Eckert-Mauchly sẽ tập trung vào thị trường máy tính doanh nghiệp, trong khi ERA tập trung vào điện toán khoa học

Căng thẳng
bấy giờ, máy tính cần được thiết kế cụ thể để xử lý vấn đề doanh nghiệp hoặc vấn đề khoa học; máy tính doanh nghiệp sẽ chỉ làm những tác vụ đơn giản: cộng, trừ và nhân - chỉ chính xác đến 2 chữ số sau dấu phẩy - nhưng cần được thực hiện hàng loạt, hàng nghìn hàng sẽ nhập vào và xuất khỏi máy tính
máy tính khoa học sẽ cần những phép tính phức tạp, chính xác lên đến 20-30 chữ số sau dấu phẩy; máy tính có thể mất hàng giờ, chỉ cho ra một dòng xuất-liệu duy nhất
nhân viên của Eckert-Mauchly ở Philadelphia coi khinh những người ở Minnesota chỉ là 'nông dân' trong khi nhân viên Minnesota coi những người Philadelphia là những lý thuyết gia, chỉ quan tâm đến việc làm sao để máy tính nhanh hơn, bất chấp có khiến máy thường xuyên hư hỏng hay không
năm 1955 Rand sáp nhập với Sperry Corporation để trở thành Sperry Rand, thương vụ đã hợp nhất hai đơn vị độc lập vào một phân nhánh UNIVAC
căng thẳng gia tăng giữa ERA, Eckert và những giám đốc doanh nghiệp mới; tổng giám đốc của phân nhánh, William Norris nói với những người Philadelphia rằng: "các anh quản lý một phòng thí nghiệm, còn ERA quản lý một doanh nghiệp"
khi Sperry tiếp quản, ban giám đốc, trong đó có chủ tịch Harry Vickers cho rằng công ty đang mua lại một tổ chức dẫn đầu thị trường; UNIVAC có tiềm năng trở thành như IBM sau này, nhưng cần vốn, không chỉ cho nghiên cứu phát triển, mà còn vì: bấy giờ, máy tính là ngành kinh doanh cho thuê thiết bị
năm 1957 Norris rời Sperry Rand để sáng lập công ty Control Data Corporation [CDC] là quyết định mạo hiểm, nhưng Norris sẵn sàng: nếu không thành công, ông và gia đình sẽ quay lại làm nông ở Nebraska
Norris mời một số đồng nghiệp ERA gia nhập, Cray nằm trong số người đồng ý; Cray nhận thấy rõ ràng là một điều gì đó xấu, không may mắn sắp xảy ra, sau khi Cray đọc được một hệ thống kế toán đã liệt kê dự án của mình là "999 linh tinh và khác" [999 miscellaneous and other]

CDC
tháng 7 năm 1957 CDC khởi nghiệp với một ít nhân viên, ít kiến thức mơ hồ về cách làm máy tính, và ít tiền vay mượn của bạn bè; không nhà máy, không sản phẩm, CDC phát hành công khai lần đầu [IPO] đứng giữa đường và bán cổ phiếu cho người dân thường, với giá 1 đôla 1 cổ phiếu
nhà bình luận thể thao Sid Hartman của tờ báo Minneapolis Tribune là cựu tổng giám đốc bán-thời-gian của Minneapolis Lakers đã nhắc đến động thái IPO của CDC ở phần cuối của một trong những mục báo thể thao
nhiều nhà đầu tư lớn ở địa phương đã từ chối bỏ tiền vào CDC, một người nói rằng công ty không có một bóng ma hi vọng nào đấu lại IBM
Warren Buffett là cháu trai của William Norris theo hôn nhân, nhưng Buffett từ chối đầu tư vì Buffett không hiểu; 300 nhà đầu tư đã mua cổ phiếu CDC với giá 1 đôla trong thương vụ IPO ấy

CDC 1604
Cray là nhân viên kỹ thuật nhất ở CDC mới, và đã thuyết phục các đồng sáng lập để phát triển máy tính khoa học, thay vì nhắm vào thị trường thương mại; lý do là những khách hàng của công ty - trường đại học và phòng thí nghiệm nghiên cứu vũ khí hạt nhân - không quan tâm nhiều đến quảng cáo và dịch vụ chăm sóc khách hàng; những khách hàng ấy cũng tự lập trình phần mềm riêng
khách hàng muốn sức mạnh điện toán; vì những nghĩa vụ của những hiệp ước, không thể cứ bắn-thử vũ khí hạt nhân mà không tính đến vấn đề môi trường, không dễ đo lường; để nghiên cứu một vụ kích nổ, cần những máy tính để mô phỏng những phản ứng dây chuyền của bom, giải thích cẩn thận tất cả những phương trình từng micro-giây sau khi kích nổ
Cray tin rằng có thể phát triển một máy tính như thế ở mức giá phải chăng, sử dụng bóng bán dẫn; Cray tìm đến cửa hàng điện tử địa phương và thấy họ đang bán những bóng bán dẫn lưỡng cực bị-từ-chối [reject] để trang bị cho radio, với giá rẻ hơn mua từ nhà máy; những bóng bán dẫn bị-từ-chối sẽ cho ra tín hiệu yếu, cho nên Cray cặp với một bóng bán dẫn thứ hai, khuếch đại đầu ra của bóng bán dẫn thứ nhất
thử nghiệm đã cho Cray thấy rằng, nếu thiết kế đúng, ta có thể sử dụng những linh kiện kém-chuẩn [substandard] và vẫn đạt được mục đích
năm 1958 tiền gần cạn, Bill Norris ký hợp đồng với hải quân Mỹ để bán ra CDC 1604 nhưng phải sản xuất hàng loạt - mua một nhà máy và tuyển dụng thêm kỹ sư - Norris và ban giám đốc đã tự giảm một nửa lương, các kỹ sư đã phải lấy cả những bóng bán dẫn là sản phẩm dùng thử của công ty, để trang bị cho máy tính
năm 1960 CDC 1604 mở bán với giá 990 000 đôla, tương đương 10.4 triệu đôla ngày nay; tốc độ xung nhịp 0.4 megahertz, bấy giờ CDC 1604 được coi là máy tính thương mại mạnh mẽ nhất

Siêu máy tính
Control Data không phải doanh nghiệp duy nhất sản xuất máy tính siêu-nhanh cho khách hàng ở thị trường ngách
năm 1960 UNIVAC trình làng Livermore Automatic Reaction Calculator [LARC] giúp kỹ sư hoá chất Edward Teller thực hiện mô phỏng bom khinh khí
LARC làm IBM sợ đến nỗi đã phát triển IBM 7030 STRETCH được thiết kế bởi Gene Amdahl và giữ ngôi vị siêu máy tính mạnh nhất đến năm 1964
LARC và STRETCH chỉ là sản phẩm đặt-làm-riêng, UNIVAC chỉ sản xuất 2 chiếc LARC; trong khi Control Data bán những chiếc 1604 cho trường đại học Illinois, Lockheed và chính phủ Israel... biến chiếc siêu máy tính trở thành một danh mục sản phẩm thương mại
CDC có lãi, thách thức những tập đoàn Rand và IBM; giá cổ phiếu CDC tăng thành 9 đôla đã khiến Norris vất vả ngăn các kỹ sư bán cổ phiếu quá sớm

Niềm hi vọng mới
hướng đến thị trường xử lý dữ liệu doanh nghiệp, Cray và CDC cân nhắc làm thêm một phiên bản của kiến trúc 1604, chế tạo máy tính điều khiển ứng dụng CDC 160A nhỏ hơn
nhưng Cray chỉ muốn phát triển chiếc máy tính nhanh nhất có thể, cộng đồng khoa học thì mới bắt đầu nhận thức một hình thức mô hình hoá máy tính mới - phân tích phần tử hữu hạn - để tiên đoán thời tiết hoặc vụ nổ hạt nhân; phương pháp phần tử hữu hạn đã ngụ ý một nhu cầu vô hạn cho điện toán, Cray muốn tiên phong đáp ứng nhu cầu tốc độ điện toán ấy
Cray doạ sẽ bỏ CDC, khiến Norris đồng ý chia ra 2 nhóm: một sẽ làm phiên bản kế nhiệm 1604, trong khi nhóm của Cray được phép mở phòng thí nghiệm riêng ở thành phố Chippewa Falls, cách nhà Cray không xa
nhóm Cray làm máy tính 6600 nhanh gấp 15 lần so với 1604

CDC 1604
máy 1604 được phát triển với những lõi từ sắt [ferrite magnetic core] làm bộ nhớ chính, và băng từ [magnetic tape] làm lưu trữ thứ cấp; logic sử dụng bóng bán dẫn germani, mọi thứ được xây dựng bên trong những khối cắm-được làm-mát-bằng-không-khí
đổi ý, Cray mua bóng bán dẫn silic phẳng của Fairchild, tự khắc tăng gấp 5 lần tốc độ; Cray cũng không ưa cách tiếp cận khối-xây [building-block] vì nối dây mặt sau [extensive back panel wiring] không chỉ gây ra vấn đề tiếng ồn, mà còn hạn chế đầu-vào/đầu-ra và tăng thời gian truyền tải dữ liệu
cho nên Cray chuyển sang sử dụng những mô đun (cordwood) dày đặc hơn, phức tạp hơn đặt-làm-riêng; dây ngắn hơn đã khiến khó sửa chữa, và cần thay thế làm-mát-bằng-không-khí sang làm-mát-bằng-khí-freon

Tính toán song song
bất cứ hệ thống nào cũng thực hiện những chức năng giữ-nhà bên cạnh tác vụ tính toán chính, chiếc 6600 có 11 máy tính riêng lẻ, có thể thực thi chương trình tách-biệt-khỏi-nhau, chỉ dùng chung một bộ nhớ trung tâm; 10 máy tính sẽ xử lý công việc thứ cấp, ví dụ thiết bị ngoại vi, để máy tính thứ 11 chỉ thực thi những phép toán tốc độ cao
6600 có một CPU sử dụng một kiến trúc tệp lệnh [ISA] định nghĩa những tác vụ cơ bản, do đó cũng định nghĩa cách thức mà phần mềm có thể điều khiển nó
6600 đơn giản hoá ISA, bỏ qua những thứ không liên quan đến tính toán khoa học, ví dụ những chỉ thị xử lý số lượng lớn dữ liệu; tệp lệnh đã cho phép máy tính "vận chuyển" [pipeline] các tác vụ, tách rời một công việc lớn thành những công việc nhỏ hơn - có thể giao việc cho các máy tính ngoại vi để cùng làm
năm 1964 CDC giao hàng chiếc 6600 đầu tiên cho Lawrence Livermore đã làm IBM ngạc nhiên với tốc độ gấp 3 lần 7030
chủ tịch Thomas J.Watson con đã viết một memo gắt gỏng, hỏi rằng: "làm thế nào mà 34 nhân viên - trong đó có cả lao công - đánh bại tập đoàn công nghệ lớn nhất thế giới?" - câu trả lời là, đương nhiên, kiến trúc IBM không thể đánh đổi khả năng tương thích để lấy tốc độ

Bất mãn
Norris và các giám đốc khác đã tiếp tục gây dựng việc kinh doanh, CDC sản xuất những thiết bị ngoại vi và phần mềm để bán kèm máy tính, gây dựng một mảng kinh doanh dịch vụ
CDC mua lại công ty tài chính tiêu dùng Commercial Credit với ý định sử dụng vốn hoạt động 3.4 tỷ đôla của mình để tài trợ chiến lược cho thuê máy tính; chiến lược phản phé sau khi Commercial Credit gặp khó
hơn một trăm máy CDC 6600 được bán ra cho 50 khách hàng lớn khắp thế giới, ví dụ uỷ ban năng lượng nguyên tử; mỗi máy có giá 8 triệu đôla, tương đương 23 triệu đôla ngày nay
ban giám đốc của CDC tin rằng thiết bị ngoại vi và dịch vụ là tương lai của công ty, không phải phần cứng
CDC mở bán chiếc 7600 nhanh gấp 5 lần chiếc 6600 và được ca ngợi là máy tính nhanh nhất; mặc dù chỉ đắt gấp đôi 6600, chiếc 7600 ế vì máy thường hư hỏng và điều kiện kinh tế vĩ mô yếu
CDC mở bán chiếc 8600 được làm với những bóng bán dẫn rời rạc, nhưng Cray muốn tốc độ xung nhịp 8 nano-giây; tức là tất cả dây dẫn sẽ ngắn hơn 2.5 mét, dày đặc đến nỗi Cray không biết cách nào để làm mát; sau nhiều tháng, Cray vứt bỏ hết và làm lại từ scratch theo "phong cách của Cray" [Cray way]
năm 1971 CDC đang giữa vụ kiện chống độc quyền với IBM, dòng tiền đang thấp, Cray bị yêu cầu giảm 10% chi phí; không muốn giảm chi phí, Cray tự giảm lương của bản thân xuống mức lương tối thiểu là 1.25 đôla mỗi giờ
sau rốt, Norris bảo Cray rằng không thể làm lại như những lần trước; công ty đã bán-trước [pre-sell] hai hệ thống 8600
năm 1976 Cray rời CDC và khởi nghiệp công ty Cray Research

Cray-1
sáng lập Cray Research với số vốn 2.5 triệu đôla, trong đó 20% là tiền túi của Cray, còn lại là vay ngân hàng, mục tiêu của công ty là phát triển chiếc máy tính lớn nhất, như một kiệt tác
Norris và CDC tổ chức bữa trưa tạm biệt và đã đầu tư 250 000 đôla vào công ty mới, Norris gọi ấy là 'tiền tâm huyết' [heart money]
Cray 1 đã được Cray trình làng ý tưởng mới: xử lý vector [vector processing]; bấy giờ, hầu hết máy tính sử dụng 'xử lý vô hướng' tức là xử lý lần lượt từng vật phẩm dữ liệu, ví dụ số nguyên, hoặc số thức dấu phẩy động
ví dụ tác vụ cộng 1 với 1, CPU vô hướng sẽ tải số 1 đầu tiên từ bộ nhớ vào register, tải số 1 thứ hai, cộng, và sau đó lưu trữ kết quả vào bộ nhớ; đếm thấy, tác vụ này sử dụng 4 chỉ thị; vậy là nếu cộng 2 tập hợp 20 số, sẽ là 80 chỉ thị cho CPU vô hướng phải xử lý
CPU vector sẽ làm tắt bằng cách xử lý những mảng dữ liệu một-chiều; ví dụ 2 vector, mỗi vector chứa 20 số, tải 2 vector vào register, cộng và lưu trữ vector kết quả vào bộ nhớ; sẽ chỉ sử dụng 4 chỉ thị
CDC có một nhóm nhỏ đang làm việc cho dự án máy tính vector STAR-100 đã không đạt được kỳ vọng, CDC giao hàng muộn mất 4 năm và chỉ bán được 3 chiếc
Cray nghiên cứu STAR-100 và thấy khuyết điểm: một, xử lý vô hướng của STAR-100 bị chậm đã nghẽn-cổ-chai hiệu năng của toàn hệ thống
hai, thực thi xử lý vector của STAR-100 có một cú hích: trước khi chạy phép cộng hai vector, phải tải cả hai vector vào register; gửi kết quả về bộ nhớ cũng thế, quá mất thời gian
xử lý vector [process] có nhanh thế nào, so với xử lý vô hướng, cũng vô ích nếu xử lý các vector [handle] quá lâu, cho nên Cray trình làng vector register hoạt động như bộ nhớ cache
Seymour quyết định lần đầu tiên trang bị mạch tích hợp, nhờ thế đã tăng mật độ và giảm dây dẫn, cho phép Cray-1 nhỏ hơn những thiết bị tiền nhiệm; bấy giờ IC đã 14 năm tuổi, Cray lựa chọn những công nghệ cũ - "lạc hậu cả chục năm" Cray nói - vì đáng tin cậy hơn
nhưng Cray không thoả hiệp bộ nhớ, tự phá vỡ nguyên tắc của bản thân và mua chip bộ nhớ bán dẫn lưỡng cực, thay thế bộ nhớ lõi; rẻ hơn, mật độ cao hơn và tiết kiệm điện hơn
tốc độ xung nhịp 12.5 nano-giây đã nhanh gấp 5 lần CDC 7600 cho nên tất cả dây dẫn trong máy đã phải ngắn hơn 122 cm; Cray-1 có hình trụ, bên trong chứa hệ thống làm mát mới, vẻ ngoài tinh tế, khác với thiết kế hộp xám phổ biến bấy giờ; Cray-1 có cả đệm
năm 1976 Cray-1 trình làng và được bán 100 chiếc cho các chính phủ và phòng thí nghiệm của các trường đại học; ví dụ trung tâm nghiên cứu khí quyển quốc gia, và bộ quốc phòng
từ năm 1978 đến 1979 Cray Research tăng trưởng 150% doanh thu, và tăng thêm 50% năm sau đó; mỗi tháng có 1 đơn đặt hàng, cỗ máy Cray-1 có giá bán 8 triệu đôla
CDC đã thử sản xuất máy tính vector riêng, ví dụ Cyber-205, nhưng không cạnh tranh lại, đã thua lỗ tài chính và sau rốt đã phải tách công ty ra bán dần
giữa thập niên 1980 mảng kinh doanh lãi nhất của CDC là Ticketron đối thủ của Ticketmaster

Thành công
khi Cray-1 ở giai đoạn cuối của việc phát triển, Seymour đã bắt đầu phát triển chiếc Cray-2 hứa hẹn tốc độ xung nhịp gấp 3 đến 6 lần nhanh hơn tiền nhiệm; yêu cầu dây dẫn không được dài hơn 40 cm và do đó lại dấy lên vấn đề toả nhiệt như chiếc 8600 đã gặp phải
để tài trợ việc phát triển ban đầu, Cray Research phát hành công khai lần đầu, khiến Seymour Cray mang trách nhiệm với cổ đông
vì từng chiếc Cray-1 được nối-dây-thủ-công và đặt-làm-riêng như siêu xe, công ty buộc phải thuê thêm nhân viên để kịp sản xuất và giao hàng cho đơn của khách
từ năm 1978 đến 1980 Cray Research tăng từ 300 đến 500 nhân viên, đỉnh điểm tuyển dụng 5000 người ở Chippewa Falls

Lại tiến thoái lưỡng nan
khách hàng đã không còn tiền viết lại phần mềm cho mỗi lần mua máy mới nữa, khách hàng muốn tính di động [portability] cho nên khách hàng muốn cải tiến Cray-1 thay vì mua chiếc Cray-2 hoàn toàn khác
sau rốt, ban giám đốc Cray Research trong đó có giám đốc điều hành John Rollwagen lại chơi nước đôi, chào bán chiếc Cray-1s nâng cấp của chiếc Cray-1
năm 1981 Seymour Cray từ chức chủ tịch, nhường lại cho John Rollwagen và trở thành nhân viên hợp đồng, để phát triển Cray-2 ở Boulder tiểu bang Colorado

Cray X-MP
năm 1985 sau ba lần thất bại ở hệ thống làm mát, chiếc Cray-2 trình làng, nổi tiếng với hệ thống làm mát nhúng chất lỏng, máy trông giống như bể cá; tuy nhiên, độ trễ bộ nhớ đã khiến hệ thống kém-hiệu-năng so với tiềm năng
năm 1983 cộng tác viên Les Davis lâu năm của Cray và nhà thiết kế trẻ Steve Chen gốc Đài Loan đã dẫn dắt nhóm Cray X-MP trình làng xử lý song song, với 4 CPU và những linh kiện bán dẫn lưu trữ thể rắn; Cray X-MP nhanh gấp 2-5 lần so với Cray-1s
năm 1989 chỉ bán ra 24 chiếc Cray-2 so với 200 chiếc Cray X-MP và bản kế nhiệm Cray Y-MP được bán ra

Áp lực mới
thập niên 1970 Cray không có đối thủ cạnh tranh ở ngách thị trường của mình
thập niên 1980 Fujitsu, Hitachi và NEC tận dụng sản lượng linh kiện bán dẫn VLSI của Nhật Bản để trình làng siêu máy tính
năm 1988 Cray vẫn chiếm 56% thị phần, nhưng Nhật Bản đã có 37% và đang tấn tới
công ty khởi nghiệp siêu máy tính, ví dụ Thinking Machines và nCUBE, bắt đầu thử nghiệm những siêu máy tính khác, bên cạnh điện toán vector; một là xử lý song song khối lượng lớn [MPP massive parallel processing] phối hợp nhiều vi xử lý thương mại, để thực hiện hàng triệu hoặc hàng tỷ phép toán số thực dấu phẩy động mỗi giây; những vi xử lý đã được mua ở ngoài giá hàng, có hiệu năng trên giá thành tốt
CDC tách-ra [spin-off] công ty siêu máy tính ETA Systems

Cray bỏ đi
nhà thiết kế Steve Chen được ca ngợi là tài năng trẻ đang lên của Cray Research, nhưng tầm nhìn của đội ngũ Chen cho loạt sản phẩm MP sau sản phẩm Cray Y-MP đã vượt quá khả năng tài chính của công ty; 64 bộ xử lý, mạch tích hợp đặt-làm-riêng và thậm chí có thể có dây-nối-trong quang học
năm 1987 Cray Research đã đầu tư vào Cray-3 và Cray Y-MP bên cạnh ba sản phẩm đang có nữa, không còn tiền cho dự án của Steve Chen; cho nên công ty giảm quy mô loạt sản phẩm MP, Steve Chen thôi việc ở Cray Research và khởi nghiệp công ty Supercomputer Systems
năm 1993 sau khi đã nhận 150 triệu đôla đầu tư từ IBM, Ford và Boeing, Supercomputer Systems phá sản
năm 1989 Seymour Cray gia nhập một công ty chia-tách [spin-off] của Cray Research là Cray Computer Corporation [CCC] ở Colorado để làm dự án Cray-3
Cray Research tiếp tục kiến trúc Cray X-MP để gây dựng hệ sinh thái
Cray-3 định sử dụng bóng bán dẫn gali arsenide để tăng tốc độ xung nhịp so với silic, nên cần mua thiết bị chế tạo chip
năm 1991 Liên Xo tan rã, nhiều khách hàng bắt đầu huỷ đơn Cray-3 vì không còn nhu cầu quốc phòng
năm 1995 CCC chỉ bán được một chiếc Cray-3 trước khi phá sản
Seymour Cray sáng lập công ty SRC Computers nghiên cứu thiết kế song song
năm 1966 Seymour mất vì tai nạn ô tô, hưởng thọ 71 tuổi
Cray Research được Silicon Graphics mua lại, sau những thương vụ nữa, nay là Cray Inc thuộc về Hewlett Packard

Công nghệ bán dẫn tiên tiến
năm 2010 kỹ sư điện Chris Fenton thực hiện dự án tái dựng Cray-1A với một bảng mạch phát triển Xilinx Spartan-3E 1600 đặt vào một đóng gói Cray-1 tí hon và đang được đặt ở bảo tàng lịch sử máy tính
ngày nay các hãng chế tạo linh kiện bán dẫn tiên tiến đang gặp những vấn đề Cray đối mặt với siêu máy tính: tản nhiệt, dây nối trong [interconnect], chậm nhập/xuất dữ liệu từ bộ nhớ