Cuộc trao đổi Columbus và chuyến phiêu lưu của ớt, cà phê, khoai tây, chuối

Đặng Thái 20. 04. 17 - 6:09 am
lịch sử của loài người gắn liền với sự di cư. Những người tối cổ đầu tiên tiến hóa từ linh trưởng xuất hiện ở châu Phi. Khoảng 100.000 năm về trước, con người đã tiến hành những cuộc di cư đầu tiên của mình bằng cách rời khỏi châu Phi. Sau khi đã đi hết châu Âu và châu Á, con người bắt đầu đi xa hơn nữa về phía Đông
vào kỉ Băng hà cuối cùng, tức là khoảng 12.000 năm trước, nước biển rút cạn đi, để lộ ra một con đường nối lục địa Á-Âu và châu Mỹ, loài người đã dùng “chiếc cầu” này để tiến sang làm chủ châu Mỹ. Nhưng rồi Băng hà tan đi, mực nước dâng lên và lục địa châu Mỹ bị cô lập hoàn toàn bởi vùng nước mà ngày nay ta gọi là Thái Bình Dương. Từ ấy, loài người ở các châu lục Á-Phi-Âu không hề biết đến sự tồn tại của những người anh em ở bên kia đại dương

con đường nối liền Siberia của Nga và Alaska của Mỹ ngày nay, phần đất nâu nhạt sau kỉ Băng hà sẽ chìm trong nước biển
loài người ở châu Âu và châu Á đã xây dựng những nền văn minh của riêng họ. Người châu Âu cho rằng họ ở phương Tây, và gọi châu Á là phương Đông. Những nền văn minh rực rỡ này tiến hành trao đổi hàng hóa, nông sản giữa Đông và Tây thông qua nhiều con đường (ví dụ như Con đường Tơ lụa)
năm 1453, đế quốc Hồi giáo Ottoman của Thổ Nhĩ Kỳ chiếm được thành Constantinople (nay là Istanbul) của đế quốc Đông La Mã. Các nhà hàng hải châu Âu buộc phải tìm cách đi đường vòng đến châu Á bằng đường biển. Trong số đó có một thuyền trưởng người Ý tên là Christopher Columbus (tiếng Ý: Cristoforo Colombo) tin rằng ông có thể đến được châu Á nếu cứ đi ngược mãi về hướng Tây. Ông không biết rằng mình sẽ “tìm ra” cho “nhân loại văn minh” một châu lục “mới” vào năm 1492. Từ đó châu Mỹ (bị lãng quên từ lâu) được mang tên là Tân thế giới (New World – thế giới mới), còn lục địa Á-Âu thì được gọi là Cựu thế giới (Old World – Thế giới cũ)

ngày 3. 8. 1492, Christopher Columbus rời Tây Ban Nha với ba chiếc thuyền. Vào 12. 10. 1492 thủy thủ đoàn nhìn thấy đất liền. Đó là hòn đảo thuộc vùng mà ngày nay ta gọi là Bahamas
tại sao người ta lại coi việc Columbus tìm ra Tân thế giới quan trọng đến như vậy?

bởi vì những sản vật được mang về từ Tân thế giới và những thứ con người đem sang đấy từ Cựu thế giới đã làm thay đổi một cách ghê gớm lịch sử nhân loại, chúng góp phần định hình nên thế giới hiện đại của chúng ta ngày nay. Trong bài này, ta cùng tìm hiểu về những loại thực phẩm có mặt trong bữa ăn hằng ngày ở khắp nơi trên địa cầu mà thực ra chúng đều bắt nguồn từ việc trao đổi giữa hai thế giới ngày ấy. Các nhà sử học gọi sự trao đổi này là The Columbian Exchange (Cuộc trao đổi của Columbus)

nói đến ẩm thực Thái Lan là ta nghĩ ngay đến vị cay của trái ớt, ẩm thực Ý thì đem đến liên tưởng về quả cà chua; Ecuador là nước xuất khẩu nhiều chuối nhất, còn Brazil là nước đứng đầu thế giới về sản lượng cà phê. Thế nhưng ớt và cà chua vốn không phải loài cây bản địa của Thái Lan và Italia mà được đem về từ Tân thế giới, còn cà phê với chuối cũng không phải loài vốn có của Nam Mỹ mà được mang từ Cựu thế giới sang… Còn biết bao nhiêu ví dụ về những sản phẩm vốn không sinh ra ở vùng đất này nhưng lại đạt đến đỉnh cao và trở thành thương hiệu quốc gia ở xứ sở mới ấy. Sô-cô-la của Thụy Sĩ, dứa ở Philippines, cao su của Indonesia hay bắp ngô ở Trung Quốc.

Khoai tây…
những ai đã từng biết đến ẩm thực Nga, nhất là những người đã từng đi du học Liên Xô (cũ) và các nước Đông Âu, hẳn không thể quên sự xuất hiện với tần suất dày đặc của khoai tây trong các món ăn. Khoai tây là loại củ được trồng nhiều nhất trên thế giới. Nó đã trở thành một loại lương thực quan trọng đối với người châu Âu và ngày càng trở nên phổ biến với cả các nền ẩm thực châu Á thông qua các chuỗi nhà hàng đồ ăn nhanh. Loài cây này vốn là giống bản địa ở Peru (Nam Mỹ) được thực dân Tây Ban Nha mang về sau khi tiêu diệt đế chế của người Inca

khoai của vùng Andes
thập niên 1770, khí hậu châu Âu lạnh giá bất thường đã khiến mùa màng thất bát, khoai tây nhanh chóng trở thành nguồn lương thực thay thế vì nó là loài cây duy nhất không chịu ảnh hưởng của thời tiết lúc bấy giờ. Cuộc cách mạng công nghiệp ở châu Âu vào cuối thể kỉ 18 đã làm dân số bùng nổ, khoai tây được ưa chuộng như một giải pháp đảm bảo an ninh lương thực, đặc biệt là với nông dân nghèo. Dần dà, loại củ ngoại lai này đã trở thành một thứ lương thực thiết yếu đến mức sự vắng mặt của nó sẽ gây nên thảm họa.
năm 1845, một chứng bệnh xuất hiện trên khoai tây ở khắp châu Âu vì giống cây này chưa thể miễn dịch được hoàn toàn các loại sâu bệnh của Cựu thế giới. Khoai tây vì thế mà mất mùa. Tại Ireland (Ai-len), hàng triệu tá điền đi làm thuê cho địa chủ chỉ được trả bằng nông sản (chủ yếu là khoai tây), và những mảnh đất nhỏ bé của nông dân thì cũng chỉ có thể trồng được khoai tây. Khoai tây đã trở thành thức ăn quanh năm của hàng triệu người nghèo

những người ăn khoai (tây), Vincent van Gogh, 1885, sơn dầu trên vải, 82 × 114 cm. Danh họa mô tả những người nông dân nghèo với khuôn mặt khắc khổ và bàn tay chai sạn ngồi quây quần bên một mâm khoai
năm 1846, ba phần tư sản lượng khoai tây của Ireland mất trắng vì cả nước cùng trồng một giống khoai tây. Nạn đói kinh hoàng kéo dài đến tận năm 1852, cướp đi sinh mạng của hơn 1.5 triệu người, trong đó phần nhiều chết vì bệnh dịch. Một phần năm dân số chết, một phần năm nữa bỏ nước di cư sang Tân thế giới và châu Úc đã đánh dấu bước ngoặt lịch sử của Ireland và là khởi nguồn cho sự hình thành của cộng đồng người Ireland ở khắp các nước nói tiếng Anh ngày nay. Một loài cây mang từ nước ngoài về đã ảnh hưởng đến lịch sử một dân tộc như vậy đấy. (Lưu ý rằng khoai lang, mà người phương Tây gọi là “khoai tây ngọt”, cũng là một giống cây Nam Mỹ chứ không phải là “khoai ta” như nhiều người vẫn tưởng)

Cà phê…
về những đồ uống phổ biến trên thế giới, không thể không nhắc tới cà phê. Loại hạt kì diệu này đã được trồng và thu hoạch để làm thức uống từ lâu đời tại Bắc Phi và bán đảo Ả Rập. Việt Nam hiện nay là nước xuất khẩu cà phê thô lớn thứ hai thế giới nhưng sản lượng chỉ bằng một nửa nước đứng đầu là Brazil. Vậy lý do gì khiến một loại cây của Cựu thế giới lại được trồng nhiều như thế ở một xứ Nam Mỹ xa xôi?
năm 1773, tiệc trà Boston (Boston tea party) là sự kiện châm ngòi cuộc cách mạng tư sản của 13 thuộc địa Bắc Mỹ của đế quốc Anh. Họ đã ném những thùng trà nhập khẩu đắt đỏ xuống nước tại cảng Boston, vùng đông bắc Mỹ, thể hiện thái độ chống đối chính quyền thực dân Anh áp thuế lên mặt hàng trà

tranh thạch bản của Nathaniel Currier, tả cảnh phá hủy 342 rương đựng trà ở bến cảng Boston, 1846
chiến tranh giành độc lập nổ ra, nguồn cung cấp trà từ mẫu quốc Anh thiếu hụt nghiêm trọng, người Mỹ phải tìm một loại đồ uống thay thế mà vẫn giúp người uống tỉnh táo. Thế là cà phê lên ngôi. Vài chục năm trước đó, người Pháp đã đem giống cà phê đến trồng ở thuộc địa Martinique của họ trên biển Caribbean. Cà phê hợp với khí hậu nóng ẩm và thổ nhưỡng châu Mỹ nên phát triển rất tốt nhưng chưa bao giờ tranh giành được vị trí cao trên bảng xếp hạng các loại đồ uống, so với trà và rượu cồn. Vậy mà chỉ sau vài thập niên, nhất là từ khi người Mỹ bỏ trà, uống cà phê, vào năm 1788, cà phê tại thuộc địa Trung Mỹ của Pháp là Haiti đã chiếm một nửa sản lượng cà phê toàn cầu
các nhà buôn cà phê ở Mỹ luôn phải đầu cơ tích trữ cà phê, và giá của loại vàng nâu này tăng lên chóng mặt. Đến năm 1822, khi Brazil giành độc lập từ Bồ Đào Nha, một diện tích khổng lồ rừng mưa nhiệt đới đã bị phá để làm đồn điền cà phê. Brazil từ đó trở thành bá chủ về ngành xuất khẩu cà phê trong suốt mấy trăm năm cho đến tận ngày nay. Vào những thập niên đầu thế kỉ XX, Nam Mỹ sản xuất đến hơn 90% lượng cà phê trên toàn cầu, Cựu thế giới, nơi khởi nguồn của cà phê, lúc này chỉ còn chiếm 5% tổng sản lượng

tại một đồn điền cà phê ở Brazil

Ớt
tương tự như vậy, quả ớt đỏ, cay, nhỏ xíu của người Mexico cổ đại đã được những nhà hàng hải người Bồ Đào Nha mang tới tận châu Á xa xôi. Ngày nay ớt trở thành một phần không thể tách rời của ẩm thực châu Á
Ấn Độ là nước sản xuất, tiêu thụ và xuất khẩu ớt nhiều nhất trên thế giới. Ớt có mặt trong hầu như mọi món ăn của người Nam Á (Pakistan, Ấn Độ, Bangladesh, Sri Lanka), Đông Nam Á (Thái Lan, Malaysia, Indonesia) và cả Đông Á (vùng Tứ Xuyên Trung Quốc, bán đảo Triều Tiên)

Chuối
quả chuối có xuất xứ từ Đông Nam Á nhưng được trồng nhiều nhất và là mặt hàng xuất khẩu chủ lực của nhiều nước đang phát triển ở Trung và Nam Mỹ. Hẳn bạn đọc không thể quên được hình ảnh “đồn điền chuối” và “công ty chuối” biểu tượng trong tác phẩm “Trăm năm cô đơn” của nhà văn Gabriel Garcia Marquez người Colombia

năm 1954 bức tranh sơn dầu trên vải “Chiến thắng vinh quang” (ảnh dưới) của danh họa Diego Riveria, Sưu tập của Bảo tàng mỹ thuật Pushkin, Mát-xcơ-va, Nga, mô tả cuộc đảo chính quân sự do CIA tổ chức nhằm lật đổ chính phủ dân chủ cánh tả mới được bầu của Cộng hòa Guatemala. Ở giữa tranh là Ngoại trưởng Mỹ John Foster Dulles đang bắt tay với người cầm đầu cuộc đảo chính, Đại tá Castillo Armas. Tay kia của ông Dulles đang đặt trên quả bom có in mặt của tổng thống Mỹ Dwight D. Eisenhower – người quyết định cho tiến hành đảo chính

sau lưng John Foster Dulles là cậu em trai Allen Dulles, mặc áo xanh tím than, đang chia tiền cho binh lính. Allen Dulles là Giám đốc CIA và đồng thời là thành viên ban giám đốc điều hành của Công ty hoa quả Mỹ (United Fruit Company)

chuối ở Guatemala trở thành một thứ hàng hóa thiết yếu đến nỗi thuật ngữ “Cộng hòa quả chuối” (Banana Republic) ra đời nhằm chỉ những đất nước Mỹ La-tinh có nền kinh tế sản xuất yếu kém, phụ thuộc chính trị vào Mỹ và xã hội phân hóa bất công