Liên bang
liên bang Nam Tư có 6 nước cộng hoà xã hội chủ nghĩa là Bosnia và Hercegovina, Croatia, Macedonia, Montenegro, Serbia 5a và tỉnh xã hội chủ nghĩa tự trị Kosovo 5b và tỉnh xã hội chủ nghĩa tự trị Vojvodina... và Slovenia
thủ đô Belgrade thuộc biên giới Serbia, có người mang cả 5 quốc tịch Serbia, Slovenia, Croatia, Montenegro và Macedonia; nói 3 thứ tiếng, Macedonia, Slovenia và Serb-Croat; tiếng Serb-Croat là ngôn ngữ phổ thông, ngôn ngữ đa tâm với 4 dạng chuẩn có thể thông hiểu lẫn nhau
người Nam Slav theo 3 tôn giáo, Công giáo ở Slovenia và Croatia; chính thống giáo phương Đông ở Serbia, Montenegro và Macedonia; đạo Hồi bởi người Bosnia và dân tộc thiểu số Albania
năm 1991 Nam Tư rộng bằng Tây Đức nhưng dân số chỉ 23 triệu, chưa đến 40% đất là có thể canh tác, một nửa là đồi núi; khí hậu có từ đới alpine, khí hậu Địa Trung Hải, sa mạc, cho đến khí hậu mưa nhiều
miền bắc Nam Tư từng thuộc về đế quốc Áo-Hung trong khi miền nam Nam Tư thuộc về đế quốc Ottoman
Cộng sản
năm 1920 chính phủ hoàng gia đã ngăn cấm, khiến đảng cộng sản Nam Tư đi vào hoạt động bí mật; thế chiến 2 Đức xâm lược Nam Tư, đảng cộng sản Nam Tư nổi lên là nghĩa quân, dưới trướng lãnh tụ Marshal Josip Broz Tito (ảnh dưới)
năm 1945 chính phủ liên hiệp của Tito thắng cử 90% phiếu bầu, và Nam Tư trở thành quốc gia cộng sản
Kinh tế
thế chiến 2 đã giết hại 1.7 triệu người Nam Tư, tương đương 11% dân số trước chiến tranh; một phần tư dân số mất nhà cửa, hai phần năm sản lượng công nghiệp bị phá huỷ
năm 1948 Stalin và Tito bất hoà, Liên Xô dừng viện trợ quân sự và kinh tế cho Nam Tư; sau những nỗ lực hàn gắn quan hệ bị thất bại, Nam Tư công bố rằng có nhiều con đường tiến lên chủ nghĩa xã hội, và con đường của Nam Tư sẽ được xác định bởi công nhân, tự quản và quyền sở hữu xã hội
Nam Tư từ bỏ chủ nghĩa Stalin là tập thể hoá và đặt mục tiêu sản lượng, nhường quyền tự chủ cho các doanh nghiệp, thông qua các hội đồng công nhân sẽ quản lý tài sản được phân phát cho
trên lý thuyết, các công ty Nam Tư sẽ giống như hợp tác xã, mặc dù họ không có quyền sở hữu công ty hay tài sản công ty; trên thực tế, nhà nước vẫn thực thi kiểm soát đáng kể lên công nghiệp và các doanh nghiệp tư nhân
năm 1952 những chính sách kinh tế mới trên đã bắt đầu được thực hiện; chính phủ Mỹ nhân cơ hội đã mở rộng cho vay và viện trợ, thúc giục chính phủ Nam Tư chuyển hướng, từ sản xuất công nghiêp nặng thời-Lênin như thép, nhà máy điện, lọc dầu... sang sản xuất hàng tiêu dùng như ô tô
Nhà máy ô tô
thập niên 1850 thành lập công ty Zastava dịch nghĩa đen là "cờ" là nhà máy pháo ở thành phố Kragujevac chỉ cách Belgrade 100 km; sau đó nhà máy sản xuất thêm súng bắn nhiều phát liền, hợp tác với người Đức và lần đầu sử dụng ở chiến tranh Serbo-Bulgaria
thập niên 1930 Zastava nhập khẩu và lắp ráp những bộ linh kiện xe tải quân sự, từ hãng xe Praga ở cộng hoà Séc và sau đó có cả Chevrolet
năm 1941 Đức ném bom Belgrade và gây thiệt hại cho nhà máy ô tô Zastava
năm 1948 Zastava thử khôi phục mảng kinh doanh quân sự, sản xuất súng trường và lựu đạn; nhưng chính phủ di dời những chương trình này đến vùng núi Bosnia, để bảo vệ chuỗi cung quân sự khỏi bị Liên Xô tấn công; năm 1949 rủi ro ấy là hiện hữu
96% công nhân nhà máy Zastava bỏ phiếu lựa chọn sản xuất ô tô dân sự
Ký hợp đồng
năm 1953 kỹ sư và cũng là cựu uỷ viên nhân dân Mijalko Todorovic Plavi là thân cận với Tito, đã gia nhập Bộ Tư Pháp liên bang [Federal Executive Council] căn bản quản lý chính quyền liên bang
ở Slovenia có một nhà máy xe tải khác
năm 1953 Zastava ký hợp đồng với hãng xe Mỹ Willies Overland để lắp ráp xe Jeeps; sau chỉ 163 chiếc xe Jeeps, hợp tác tan rã vì Willies yêu cầu chia hoa hồng cho mỗi chiếc Jeeps bán được, nhưng không đề nghị giúp đỡ thêm
tháng 8 năm 1953 Zastava và chính phủ công bố gọi thầu để tìm đối tác, bên thắng thầu sẽ được chuyển giao đầy đủ những quyền sản xuất ô tô chở khách được làm trong nước
tháng 11 năm 1953 Zastava chọn thầu hãng xe Fiat của Ý, bấy giờ đang cạnh tranh xe Mỹ ở thị trường nội địa và gặp khó trong việc nâng cấp sản phẩm; Fiat tìm kiếm thị phần ở những quốc gia "kém cơ giới hoá" [under-motorized] tức là mặc dù đã-hơi-phát-triển nhưng vẫn chưa phổ biến ô tô cá nhân
năm 1954 Nam Tư có 11290 ô tô, tương đương một ô tô trên mỗi 1500 người
hợp đồng đầu tiên, Fiat đề nghị chuyển giao Fiat 1400 và Fiat 1900 và một số xe tải, cùng với hỗ trợ kỹ thuật; Zastava chỉ cần trả 560 000 đôla, tương đương 6 triệu đôla ngày nay, dưới dạng mua sắm linh kiện
năm 1954 hợp đồng 10 năm được ký, cùng năm Nam Tư và Ý hoà giải tranh chấp biên giới Trieste đã có từ lâu
Lãnh đạo mới
thời điểm ký hợp đồng, lãnh đạo Zastava là chỉ huy xe tăng Voja Radic của nghĩa quân và là cựu chiến binh thế chiến 2
kỹ sư Prvoslav Rakovic đã lên thay làm tổng giám đốc viện Crvena Zastava, nghĩa là "cờ đỏ", tham vọng đưa công ty thành trung tâm ô tô cho các nước Hội đồng Tương trợ Kinh tế [COMECON], dẫn dắt một đội kỹ sư từ khắp châu Âu đi nghiên cứu các nhà máy ô tô và biên tập lại kiến thức vào một quyển sách
thập niên 1950 Prvoslav Raković thuyết phục được Fiat chuyển giao chiếc Fiat 600 và đầu tư hàng triệu đôla xây dựng một nhà máy; bất chấp phản đối của nhiều phe phái bên trong chính quyền cộng sản Nam Tư coi dự án là phù phiếm và lãng phí, nên chính quyền không tài trợ
Ô tô đầu tiên
năm 1962 nhà máy mới đi vào hoạt động, sản phẩm đầu tiên là loạt Zastava 750 biệt danh Fića dựa trên mẫu xe Fiat 600 với biệt danh lấy từ một tranh biếm hoạ được đăng trên báo Nam Tư bấy giờ
từ năm 1955 đến 1985 nhà máy sản xuất 32000 xe bốn chỗ mỗi năm, mặc dù sản lượng tối đa có thể làm 82000 chiếc mỗi năm
công ty cũng sản xuất xe tải vượt-địa-hình Zastava AR-51 dựa theo chiếc Fiat Campagnola đã sản xuất được 20 năm rồi
Hàng rởm?
hưởng lợi nhờ thu nhập thực tăng, những khoản vay chính phủ, thuế nhập khẩu ô tô cao... loạt xe Zastava đã bán chạy
năm 1961 một du khách Tiệp Khắc ở triển lãm đã chê bai xe Zastava chất lượng kém hơn cả xe Đông Âu
Zastava đổ lỗi cho chuỗi cung, vì Zastava sản xuất rất ít linh kiện; làm theo chỉ đạo chính trị của đồng chí và đoàn kết, Zastava mua linh kiện từ chuỗi cung trên khắp Nam Tư, bất chấp khoảng cách xa xôi đến nhà máy chính ở Kragujevac
linh kiện được lấy từ nơi xa xôi như ở tận thành phố Kranj ở Slovenia cách đấy gần 700 km, nhưng ấy cũng là mối quan hệ độc hại; ban giám đốc Zastava thường bóc lột chuỗi cung, trả trễ và yêu cầu giá rẻ hơn, dẫn đến thù hằn và thậm chí giảm chất lượng linh kiện
năm 1966 đến 70% mất mát sản lượng, chiếm 60% tổng sản lượng, được quy lý do cho những vấn đề cụ thể của nhà máy; thường xuyên hư hỏng thiết bị, thiếu kỷ luật lao động - bỏ việc, ca làm việc bắt đầu trễ và kết thúc sớm, thường xuyên nghỉ hút thuốc
ngày nay, thiếu kỷ luật được coi là nhược điểm của hệ thống kinh tế tự quản dựa trên hội đồng công nhân [worker council]
Xuất khẩu
thập niên 1950 và 1960 kinh tế Nam Tư tăng trưởng và công nghiệp hoá, chủ yếu nhờ nhập khẩu công nghệ; làm tăng thâm hụt thương mại
năm 1969 Nam Tư nợ nước ngoài 2 tỷ đôla, cùng thâm hụt thương mại đã rút cạn dự trữ ngoại hối quốc gia
năm 1969 chính phủ Nam Tư khuyến khích những hoạt động thu hút ngoại hối, với 10.6 triệu người Nam Tư xuất khẩu lao động, gửi về hàng triệu đôla kiều hối
đầu thập niên 1970 thâm hụt thương mại đã hơn 1 tỷ đôla mỗi năm, các công ty Nam Tư được lệnh tăng cường xuất khẩu
năm 1971 Zastava trình làng chiếc Zastava 101 bán chạy trong nước, nhưng khách hàng không thích, tên xe là 'stojedan' nghĩa là 101 nhưng bị các tài xế chế nhạo là 'stojedin' nghĩa là "100 vấn đề"
Zastava 101 được xuất khẩu đến Ấn Độ và Ai Cập, công ty cũng ký hợp đồng xuất khẩu bộ linh kiện đến nhiều nước COMECON, như Ba Lan, đều giúp giảm chi phí và tạo được doanh số; xe Zastava 101 được sản xuất đến năm 2008
Giảm năng suất
thập niên 1970 khủng hoảng dầu mỏ đã ảnh hưởng tài chính Zastava, đã đánh động chính phủ; ban giám đốc công ty và chức sắc chính quyền đã tranh cãi về đường hướng và mục tiêu của Zastava
năm 1974 sa thải Prvoslav Rakovic, thay thế bởi chính khách Milenko Bojanic lên tái cơ cấu công ty, thúc đẩy Zastava về những mục tiêu xã hội - động thái càng làm giảm năng suất lao động
năm 1979 Zastava tăng cường tuyển dụng nhân viên để tăng sản lượng ô tô, xuất xưởng kỷ lục 186000 xe với 5 vạn nhân viên; tỷ lệ xe trên nhân viên đã tiếp tục giảm trong 10 năm kế tiếp
cùng năm 1979 General Motors xuất xưởng 15 triệu rưỡi xe chỉ với 46 vạn nhân viên , trong khi Toyota có 49487 nhân viên làm ra 3.1 triệu xe
Yugo Koral
tiếp đó, Zastava trình làng mẫu hatchback Yugo kế nhiệm mẫu Fića cũ ngừng sản xuất năm 1985
năm 1978 thiết kế Yugo dựa trên mẫu Fiat 126 và 128 năm 1971 nhưng Zastava can thiệp sâu vào những cấu hình sản phẩm
Yugoslavia (Nam Tư) có nghĩa là "vùng đất của người Nam Slav" nhưng cái tên xe Yugo không liên quan; tên ban đầu là Zastava 102 không thể sử dụng ở Tây Âu vì hãng Peugeot đăng ký thương hiệu quyền sử dụng số có 3 chữ số với chữ số 0 ở giữa để đặt tên xe
đổi tên Yugo, phát âm J, nhắc đến một cơn gió ẩm phía Nam thổi qua biển Adriatic; nếu viết chữ cái J thì sẽ liên tưởng đến "nước vắt" [juice] trong tiếng Anh và tiếng Tây Ban Nha, cho nên họ sử dụng chữ cái Y; mẫu ô tô Yugo 45 là nhắc đến động cơ 45 mã lực
năm 1980 Tito mất vì bệnh tim, giữa khủng hoảng dầu khí và suy thoái kinh tế thế giới
năm 1980 chiếc Yugo 45 đi vào sản xuất hàng loạt, được xuất sang nhiều nước Tây Âu như Bỉ và Hà Lan
năm 1983 chiếc Yugo 45 mở bán ở vương quốc Anh với giá 4600 đôla tương đương 14500 đôla hôm nay
nhà nhập khẩu ô tô Malcolm Bricklin chú ý đến Yugo 45, trước đó ông phát tài với việc kinh doanh bán lẻ phần cứng và đã chuyển sang nhập khẩu ô tô, sáng lập Subaru ở Mỹ năm 1968
năm 1984 đội ngũ Bricklin đến Belgrade đàm phán với Zastava, nhân viên đã chê chiếc Yugo là thô sơ và rởm; chuyến thăm nhà máy đã phát hiện những lớp dầu mỡ dày trên tường, linh kiện hư hỏng được đưa vào ô tô thành phẩm, và không ai thấy được những quy định an toàn thông-thường [common-sense]
nhưng Bricklin được thuyết phục bởi lương công nhân: công nhân ô tô Hàn Quốc được trả 3 đôla mỗi giờ, Nhật Bản 8 đôla và Mỹ 20 đôla; trong khi công nhân Nam Tư ở nhà máy Zastava được trả 7 xu mỗi giờ
các nghị sĩ quốc hội Mỹ sau này cáo buộc công ty Zastava sử dụng lao động nô lệ, đội ngũ Bricklin đưa ra danh sách 600 thích ứng sản phẩm cho thị trường Mỹ, từ sơn thân xe, đến cái chắn gió, đến ốc vít
đầu năm 1985 Bricklin mở bán Yugo ở Mỹ với giá chỉ từ 4000 đôla, so với chiếc Chevrolet Sprint nhập khẩu giá 5151 đôla và chiếc Ford Escort giá 5620 đôla
tháng 8 năm 1985 lô hàng 4000 chiếc Yugo đầu tiên đến Mỹ, chỉ 3 năm sau doanh số lên đến 5 vạn chiếc
Đùa
câu hỏi: thứ gì đi kèm với sách hướng dẫn của tất cả chủ xe Yugo?
trả lời: vé xe buýt
câu hỏi: làm thế nào tăng gấp đôi giá trị của một chiếc Yugo?
trả lời: đổ đầy xăng
câu hỏi: làm thế nào để chiếc Yugo đi nhanh hơn?
trả lời: sử dụng xe tải cẩu
câu hỏi: làm thế nào để chiếc Yugo chạy tốc độ 60 dặm trên giờ?
trả lời: đẩy nó xuống vách đá
câu hỏi: điểm chung giữa một chiếc Yugo và một cái quạt trần là gì?
trả lời: có chung động cơ
câu hỏi: chiếc Yugo khác quả bóng golf ở điểm gì?
trả lời: bạn có thể đánh quả bóng golf đi xa 200 mã [yard]
Thoái trào
hơn 300 đại lý bán ô tô khắp nước Mỹ đã nhập bán Yugo
tháng 1 năm 1989 doanh nghiệp Bricklin thành lập để bán Yugo đã nộp đơn phá sản
năm 1992 NATO cấm vận Nam Tư, chiếc Yugo dừng bán, sau khi đã bán được 141142 xe
hầu hết hàng xuất khẩu Nam Tư đã có giá bán nước ngoài thấp hơn giá bán trong nước, cho thấy công ty chuyển đổi hàng nhập khẩu đắt đỏ thành hàng xuất khẩu giá rẻ
năm 1992 Nam Tư thời kỳ hậu Tito đã vất vả giữ nước, Nam Tư tan rã thành các nước cộng hoà
đầu thập niên 1992 Zastava trao tặng một chiếc xe tải van miễn phí cho nhân viên nghỉ việc
Nam Tư tan rã cũng ảnh hưởng xấu đến chuỗi cung phân phối [distributed supply chain] của Zastava và làm công ty mất đi thị trường Croatia đã tách khỏi Serbia sau một cuộc chiến
năm 1999 NATO ném bom nhà máy Zastava vì tin rằng nhà máy sản xuất vũ trang, nhưng nhà máy vũ trang thực sự của Zastava chịu ít thiệt hại
mất hàng triệu đôla sửa chữa, và đặt hàng tá nhà cung cấp của Zastava vào rủi ro phá sản, công ty và chính quyền đã đặt nỗ lực tài chính vào tái thiết, do đó không có sức phát triển sản phẩm mới
Kết
năm 2008 chính phủ bán 70% cổ phần, cùng với nhà máy cho Fiat, muốn thu hút đầu tư nước ngoài, theo chân Slovakia khi hãng KIA năm 2004 xây dựng nhà máy ở Slovakia
năm 2008 Zastava báo cáo vẫn bán được một nghìn xe mỗi tháng, chạy nhất là Yugo; thương vụ sáp nhập Fiat đã chấm dứt cái tên thương hiệu xe Zastava, chiếc cuối xuất xưởng tháng 11 năm 2008 nhường thị trường ngách cho Fiat Punto
năm 2017 tập đoàn ô tô Zastava nộp đơn phá sản
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét